জন্ম শতবৰ্ষত বিস্মৃত যোগেন্দ্ৰনাথ

 

দিগন্ত ওজা

 

যেন অসমৰ ৰাজনীতিত বিস্মৃত হ’ল যোগেন্দ্ৰনাথ৷ ১৭জন বিধায়কৰ দলনেতা হৈও আজিৰ এই দিনটোতেই (৯ ছেপ্টেম্বৰ, ১৯৭৯) অসমৰ মুখ্যমন্ত্ৰীৰ দায়িত্ব লোৱা যোগেন্দ্ৰনাথ হাজৰিকা যেন হৈ উঠিছে আজিৰ প্ৰজন্মৰ বাবে এক অপৰিচিত নাম ৷ সঁচা— অসমৰ হ্ৰস্বকালীন মুখ্যমন্ত্ৰী যোগেন্দ্ৰনাথ হাজৰিকাৰ শাসনৰ কালছোৱাত এনে একো প্ৰশাসনীয় সিদ্ধান্ত হোৱা নাছিল যাৰ বাবে তেওঁ স্মৰণীয় হৈ ৰ’ব ৷ কাৰ্যতঃ হাজৰিকাই দায়িত্বই লৈছিল সেই সময়ত, যেতিয়া অসমত ছাত্ৰ আন্দোলনে ক্ৰমাৎ ধাৰণ কৰিছিল প্ৰৱল ৰূপ ঃ ১৯৭৯ৰ সেই নিৰ্বাচন বৰ্জনৰ দাবীত প্ৰতিবাদী জনতাৰ বিক্ষোভ আৰু বিপৰীতে আৰক্ষী-চি আৰ পি এফৰ নিয়ন্ত্ৰণ অভিযানৰ পৰিণতিত হতাহত হৈছিল বহুজন— তালিকাত সোমাইছিল খৰ্গেশ্বৰ তালুকদাৰ, দিলীপ হুজুৰী আৰু অনেকৰ নাম৷ এই ধামখুমিয়াৰ মাজত ৩ মাহ ৩ দিনীয়া দুৰ্বল চৰকাৰখনৰ শাসনকালত গুৰুতৰ সিদ্ধান্ত লোৱাৰ আশাই আছিল বৃথা; তেওঁৰ মুখ্যমন্ত্ৰিত্বৰ সামৰণিয়েই পৰিছিল ১৯৭৯ৰ ১২ ডিচেম্বৰৰ ৰাষ্ট্ৰপতি শাসনৰ মাজেৰে ৷ কিন্তু এক ধৰণে চাবলৈ গ’লে তেৱেঁই আছিল অসমৰ প্ৰথমটো আঞ্চলিক দল নেতৃত্বাধীন চৰকাৰৰ মুখ্যমন্ত্ৰী ৷ জনতা দল ত্যাগ কৰি তেওঁ গঠন কৰিছিল অসম জনতা দল (বিধায়কৰ সদস্য সংখ্যা ১৭)— তেওঁৰ নেতৃত্বত পিডিএফ (সদস্য সংখ্যা ৬) তথা জনতা এছৰ (৪) সৈতে গঠন হৈছিলঅসম জনতা দলৰ যুক্তদলীয় চৰকাৰ৷ বাহিৰৰ পৰা এই চৰকাৰক সমৰ্থন দিছিল ২২ জনীয়া কংগ্ৰেছ, ৮ জনীয়া কংগ্ৰেছ-আই আৰু ছজনীয়া চিপিআইয়ে৷  এই মুখ্যমন্ত্ৰিত্বক বাদ দিও দীৰ্ঘদিনীয়া সংসদীয় জীৱনত যোগেন্দ্ৰনাথ হাজৰিকাৰ এনে কিছু ভূমিকা আছিল, যাৰবাবে তেওঁক অসমৰ ৰাজনীতিত উপেক্ষা কৰা উচিত নহয় ৷

বিশেষ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিত গোলাপ বৰবৰাৰ পদত্যাগৰ পাছত ৫৫ বছৰ বয়সত অসমৰ মুখ্যমন্ত্ৰীৰ দায়িত্ব লোৱা যোগেন্দ্ৰনাথ হাজৰিকাৰ অৱদান অৱশ্যেই সংসদীয় ৰাজনীতিতেই বেছি৷ ১৯৫১-৫২ৰ প্ৰভিজনেল লোকসভাৰ সদস্য হৈয়েই হাজৰিকাই জৱহৰলাল নেহৰুৰ সন্মানীয় সংসদীয় সচিবৰ (বিদেশ মন্ত্ৰ্যালয়) দায়িত্ব গ্ৰহণ কৰি ১৯৬২ চন পৰ্যন্ত চম্ভালিছিল সেই দায়িত্ব৷ ১৯৫২ৰ প্ৰথম লোকসভালৈ ডিব্ৰুগড়ৰ পৰা নিৰ্বাচিত এই ৰাজনীতিকে ১৯৫৭ আৰু ১৯৬২ৰ নিৰ্বাচনতো সাংসদৰ দায়িত্ব পালন কৰিছিল৷  সংসদত থকা কালছোৱাত তেওঁ আছিল কেইবাখনো সংসদীয় সমিতিৰ সদস্য— সংসদৰ প্ৰতিনিধি হিচাপে ১৯৬২ চনত ছোভিয়েত ৰাছিয়া  ভ্ৰমণ কৰাৰ উপৰি ব্ৰিটেইন, যুক্তৰাষ্ট্ৰ, জামাইকা, ফ্ৰাঞ্চ, পশ্চিম জাৰ্মানী আদি ৰাষ্ট্ৰও ভ্ৰমণ কৰিছিল এইজন ৰাজনীতিকে৷ পিছলৈ ইন্দিৰা গান্ধীৰ মতাদৰ্শৰ সৈতে হোৱা সংঘাতৰ বাবে কংগ্ৰেছ ত্যাগ কৰি তেওঁ যোগ দিছিল জনতা দলত— ৰাজ্য ৰাজনীতিত জড়িত হৈ দুলিয়াজানৰ পৰা বিজয়ী হৈছিল অসম বিধানসভালৈ৷

অৱশ্যেই গোলাপ বৰবৰা চৰকাৰক অস্থিৰ কৰি হ্ৰস্বকালীন চৰকাৰ গঠন কৰাৰ আঁৰত হাজৰিকাৰ ক্ষমতাৰ প্ৰতি লালসাক লৈও উঠিছিল অনেক অভিযোগ, বহু প্ৰশ্ন৷ তেতিয়াৰ ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিত সেয়া অন্য আলোচনাৰ বিষয়৷ কিন্তু কলিকতা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা এম এ আৰু এল এল বি কৰি গুৱাহাটী উচ্ছ ন্যায়ালয়ৰ লগতে উচ্ছতম ন্যায়ালয়তো ওকালতি কৰা এই ৰাজনীতিকৰ বিষয়ে যেন আলোচনা কৰিবলৈ আজিৰ ৰাজনীতিক কিম্বা ৰাজনৈতিক বিশ্লেষকৰ সমল আৰু সময়ৰ চৰম অভাৱ ৷ ১৯২৪ত ডিব্ৰুগড়ত ওপজা এই প্ৰাক্তন মুখ্যমন্ত্ৰীক— হলেই যেনিবা তিনিমহীয়া শাসনকালৰ— লগতে বিধান সভাৰ প্ৰাক্তন অধ্যক্ষক, অসম বিধান সভায়ো জন্ম শতবাৰ্ষিকীত সন্মান জনোৱাৰ কথা ভাবিব নোৱাৰেনে?

Published in The Dainik Janambhumi, September 9, 2013, page-1

বিৰল ব্যতিক্ৰমী বিজ্ঞান-সাধক

 

দিগন্ত ওজা

বিজ্ঞান সমাজৰ বাবে, বিজ্ঞান সুস্থ চেতনাৰ বাবে— এই আদৰ্শকে সাৰোগত কৰি সেই হাইস্কুলীয়া দিনৰে পৰা অন্ততঃ ছটা দশকজুৰি নিজকে সমৰ্পীত কৰি অহা ক্ষীৰধৰ বৰুৱাৰ আজি ওপজা দিন৷ অসমৰ পঢ়ুৱৈসমাজৰ ওচৰত বিজ্ঞান-সাহিত্যিক বুলিয়েই মূলতঃ পৰিচিত এই ব্যক্তিজনৰ কিন্তু সেইটোৱেই একমাত্ৰ পৰিচয় নহয়— সাহিত্যিকৰো ঊৰ্ধত তেওঁ বিজ্ঞান আৰু সমাজৰ একত্ৰিত ভাৱনাৰ প্ৰতি এক উৎসৰ্গীত প্ৰাণ৷ সেইবাবেই ডেকা কালৰেপৰা চাইকেলত বিজ্ঞানৰ বিচিত্ৰ সঁজুলিৰ টোপোলা বান্ধি বাটকুৰি বাই গাঁৱে গাঁৱে ঘূৰি, সাধাৰণ কথাৰ মাজতো জড়িত থকা বৈজ্ঞানিক চেতনাৰ প্ৰতি গঞা আৰু ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক আকৰ্ষিত কৰি আহিছে৷ সময়ৰ লগে লগে চাইকেলৰ স্থান ল’লে স্কুটাৰ আৰু চাৰিচকীয়াই৷ বয়সে শৰীৰত কেতিয়াবা বলিৰেখা পেলালেও উদ্যমত এতিয়াও হৈ ৰৈছে সেই সত্তৰ-আশীৰ দশকৰ যুৱকজন৷ আনকি সীমিত উপাৰ্জনেৰে পৰিয়াল পোষণৰ বস্তুবাদী দৰ্শনক নেওচি নিজে ক্ৰয় কৰা মাটিত নিজে সজা ঘৰ বিগত বিশ বছৰৰো অধিক কাল ব্যৱহাৰ কৰি আহিছে শিশুসকলক হাতে-কামে সাজি বিজ্ঞানৰ শিক্ষাদানত, কেতিয়াবা বিজ্ঞান লেখক আৰু সাংবাদিকৰ কৰ্মশালা পতাত৷ তেওঁৰ মানস সন্তাম ‘আকাশ’ৰ মাজেৰে ওলাই যোৱা অনেক আজি ব্যস্ত বিভিন্ন কৰ্মক্ষেত্ৰত৷ কোনে ক’ব— অনাগত দিনত এই ‘আকাশ’ৰ মাজেৰেই নোলাব কোনো যুৱ বিজ্ঞানী?

ধন অনেকে ঘটে৷ মধ্যবিত্তীয় জীৱনত কোনে নুই কৰিব ধনৰ প্ৰয়োজনীয়তা? কেইজনে সমাজক আগুৱাই নিয়াৰ স্বাৰ্থত নিজৰ উৎকৰ্ষৰ প্ৰতি আওকণীয়া হৈ ৰ’ব পাৰে?– ক্ষীৰধৰ বৰুৱা এইখিনিতেই বিৰল ব্যতিক্ৰম৷ বিজ্ঞান-সাহিত্যিক হিচাপে তেওঁ কেতিয়াবা ধৰিছে অনুবাদত ঃ ভাঙি উলিয়াইছে অতি জটিল বুলি খ্যাত বাৰ্টোল্ট ব্ৰেষটৰ ‘গেলিলিও গেলিলি’  নাটক (২০১১), বিজ্ঞান-দাৰ্শনিক আৰৱিন শ্ৰুডিংগাৰৰ ‘জীৱনৰ ৰহস্য’ (২০২০), এইচ জি ৱেল্‌ছৰ ‘দ্য টাইম মেচিন’ (২০০৪), বি এফ ছাপগাৰৰ ‘সাগৰৰ গৰ্ভত মানুহ’ (২০০০), চিন্তন এনভাইৰনমেণ্টেল ৰিচাৰ্ছ গ্ৰুপৰ ‘প্লাষ্টিক ঃ মানৱ জাতিৰ প্ৰতি ভাবুকি’ (২০০৭) আদি; কেতিয়াবা লিখিছে জীৱনী ঃ ‘ৰসায়নৰ পঞ্চৰত্ন’ (১৯৯৮), ‘বিশ্ববিখ্যাত মহিলা বিজ্ঞানী’ (১৯৮৩, ২০১৬) ‘লুই পেষ্টৰ’ (২০১৪), ‘একুৰি বিজ্ঞানীৰ ল’ৰালিৰ ৰেঙণি’ (২০০৫) আদি৷

ৰসায়ন বিজ্ঞানৰ অধ্যাপক আৰু গৱেষক ক্ষীৰধৰ বৰুৱাৰ প্ৰথম দুখন কিতাপ ওলাইছিল সেই সত্তৰৰ দশকতে– ‘আকাশীযানৰ কথা’ (১৯৭২) আৰু ‘সাগৰৰ কথা’ (১৯৭৫)৷ সেইসূত্ৰে তেওঁৰ কলমৰ পৰা ওলাব পাৰিলেহেঁতেন অনেক কিতাপ৷ কিন্তু ওপৰোক্ত গ্ৰন্থসমূহৰ বাহিৰে বৰুৱাৰ প্ৰকাশিত কিতাপৰ তালিকাত আছে ‘বিজ্ঞানৰ নতুন দিগন্ত’, ‘ৰসায়নৰ ৰসাল পৰীক্ষা’, বিজ্ঞানৰ সৰু-বৰ কথা’, ‘ৰসায়নৰ নানা ৰং’  আদি কেইখনমান কিতাপ, ‘পানীয়েই প্ৰাণ’, ‘বিজ্ঞানৰ ৰ’দালি’ৰ দৰে কেইখনমান পুস্তিকা৷ দৰাচলতে বিজ্ঞান জনপ্ৰিয়কৰণৰ আন্দোলনত একনিষ্ঠভাৱে তেওঁ ব্ৰতী হৈ ৰোৱাৰ বাবেই হয়তো বৰুৱাৰ প্ৰকাশিত গ্ৰন্থৰ তালিকা আন বহু লেখকৰ দৰে মেটমৰা নহ’ল৷ অৱশ্যে বিগত সুদীৰ্ঘ সময়ছোৱাত পোনতে ‘অসম বাণী’, ‘সাদিন’ আৰু বিগত ১৭ বছৰমান ‘প্ৰান্তিক’ত নিৰলসভাৱে তেওঁ লিখা কেইবা হাজাৰ বিজ্ঞানসম্পৰ্কীয় প্ৰবন্ধ আৰু নিবন্ধৰ আধাৰত কোনো প্ৰকাশক আগবাঢ়ি আহিলেযে অসমীয়া সাহিত্যত বিজ্ঞানৰ বিভিন্ন বিষয়ৰ ভালেমান মূল্যবান সংকলন সম্ভৱ হৈ উঠিব, সেয়া নিশ্চিত৷

বৰুৱাৰ সৰ্বাধিক কৃতিত্ব অৱশ্যেই ‘অসমীয়া বৈজ্ঞানিক পৰিভাষা কোষ’ (বনলতা, ২০২১)৷ আন সকলো অৱদান বাদ দিও সম্পূৰ্ণ একক প্ৰচেষ্টাৰে ১৩২৪ পৃষ্ঠাৰ এই বিশাল পৰিভাষা কোষৰ বাবেই ক্ষীৰধৰ বৰুৱাৰ নামটো অসমীয়া সাহিত্যৰ ইতিহাসত যে স্মৰণীয় হৈ ৰ’ব, তাৰ উল্লেখ বাহুল্য মাত্ৰ৷ এজন মানুহ ভাষাৰ প্ৰতি কিমান নিষ্ঠাবান, সৎ আৰু উৎসৰ্গীত হৈ  ৰ’লে এই বিশাল কাম সম্পন্ন হ’ব পাৰে পৰিভাষাকোষখন হাতত তুলি লোৱা ব্যক্তিমাত্ৰেই তাক অনুভৱ কৰিব পাৰে৷ ২০০৯ চনত বৰুৱাই প্ৰস্তুত কৰা ‘পৰিৱেশবিজ্ঞান অভিধানে’ই আছিল এক মূল্যবান অৱদান৷ সেইখনে দিয়া সাহসক ভেটি কৰি বৰুৱাই প্ৰস্তুত কৰা ‘অসমীয়া বৈজ্ঞানিক পৰিভাষা কোষ’ এজন ব্যক্তিয়ে কৰিবপৰা বিস্ময়কৰ সৃষ্টিয়েই নহয়, এইখন সকলো ভাষাপ্ৰেমী অসমীয়াই ঘৰত ৰাখিবলগীয়া কোষ বুলি গণ্য কৰিব পাৰি৷ সন্দেহ নাই, এনে নিষ্ঠা আৰু আন্তৰিকতাৰ বাবেই অসম বিজ্ঞান সমিতিয়ে সমিতিৰ ৬৫ বছৰীয়া ইতিহাস গ্ৰন্থ সম্পাদনাৰ দায়িত্ব পৰমানন্দ মহন্তৰ সৈতে অৰ্পন কৰিছিল ক্ষীৰধৰ বৰুৱাক৷

এজন সম্পাদক হিচাপেও ক্ষীৰধৰ বৰুৱাৰ বৰঙণি যথেষ্ট৷ ‘বিজ্ঞান জেউতি’ৰ সম্পাদক হৈ থকাৰ কালত বৰুৱাই আব্দুল মালিক, লক্ষ্যধৰ চৌধুৰী, হীৰেন গোহাঁই, নৱকান্ত বৰুৱা, ভৱেন্দ্ৰনাথ শইকীয়া, হোমেন বৰগোহাঞি আদিৰ দৰে যশস্বী সাহিত্যিককো তেখেতসকলৰ দৃষ্টিৰে বিজ্ঞানৰ বিষয়ে লিখাই পঢ়ুৱৈৰ মন জুৰাইছিল৷ গ্ৰন্থ সম্পাদক হিচাপে প্ৰস্তুত কৰিছিল ‘অসমীয়া বিজ্ঞান সাহিত্য’ (২০০৫), অসম সাহিত্য সভাই প্ৰকাশ কৰা বিজ্ঞান বিশ্বকোষৰ তিনিটা খণ্ডৰো তেওঁ আছিল সহযোগী সম্পাদক৷

আৰু কাৰ্টুন? ১৯৬৮ চনৰেপৰাই এইদিশত ব্ৰতী হৈ ৰোৱা ক্ষীৰধৰ বৰুৱাক অসমত বিজ্ঞান-কাৰ্টুনৰ সৃষ্টি আৰু জনপ্ৰিয়কৰণৰ অগ্ৰদূতৰূপেই অভিহিত কৰিব পাৰি৷ 

বিজ্ঞান-অন্ত প্ৰাণেৰে সমাজৰ কল্যাণৰ বাবে নিজক কায়মনোবাক্যে সমৰ্পন কৰা ব্যতিক্ৰমী ব্যক্তিগৰাকীক ১ ছেপ্টেম্বৰৰ ওপজা দিনত এই লেখাৰেই ওলগ যাচিলোঁ৷ আমি স্ব-প্ৰণোদিতভাৱে এই বৰেণ্য ব্যক্তিগৰাকীৰ জীৱন আৰু কৰ্ম বিষয়ক এখন গ্ৰন্থ সংকলন কৰাৰ কামতো নিযোজিত হ’বলৈ আগবাঢ়িছোঁ– যিখন প্ৰকাশ পালে ক্ষীৰধৰ বৰুৱাৰ বিশিষ্টতা অনুধাৱন কৰা অধিক সম্ভৱ হৈ উঠিব ৷

published in the Dainik Janambhumi, Sept. 1, 2023 on the occasion of his birthday.