‘প্ৰতিজন দেশবাসী আম্পায়াৰৰ দৰে হওক’

 [নেভিল কাৰ্ডাছৰ গুড ডেইজ সম্পৰ্কীয় এটি টোকা]

দিগন্ত ওজা

'Man is born to sin and error'– Cardus

সেইখন দেশ কিমান মহান হলহেঁতেন, যিখন দেশৰ প্ৰতিগৰাকী লোক হ’লহেঁতেন ক্ৰিকেট মেচৰ আম্পায়াৰৰ দৰে…

খুব কম ক্ৰিকেট মেচ আছে, যিখন মেচত আম্পায়াৰৰ ভুল সিদ্ধান্তৰ বাবে এজনো বেট্‌ছমেন অসন্তুষ্ট হোৱা নাই৷ খুব কম ক্ৰিকেট মেচ আছে, য’ত আম্পায়াৰৰ সিদ্ধান্তই বলাৰক বিৰক্ত কৰা নাই৷ দৰ্শক ক্ষুব্ধ হোৱা নাই৷ আম্পায়াৰ ক্ৰিকেটৰ অবিচ্ছেদ্য, অথচ সাধাৰণতেই উপেক্ষিত চৰিত্ৰ৷ এই চৰিত্ৰৰ গুৰুত্ব তেতিয়াহে উপলব্ধি কৰা যায়, যেতিয়া তেওঁৰ সিদ্ধান্তই মেচখনত লয় নিৰ্ণায়ক ভূমিকা৷ অন্যথা কোনেও খেলপথাৰত আম্পায়াৰৰ সিদ্ধান্ত চাবলৈ নাহে৷ আহে বলাৰৰ চাতুৰ্য চাবলৈ, বেট্‌ছমেনৰ বিক্ৰম আৰু শৈলী উপভোগ কৰিবলৈ৷ ডব্লিউ জি গ্ৰেচে সেই তাহানিতে— তেওঁক আম্পায়াৰে আউট বুলি ঘোষণা কৰাৰ পিছতো ‘ইয়াত কোনেও আপোনাক চাবলৈ অহা নাই, আহিছে মোৰ বেটিং চাবলৈ’ বুলি ঘোষণা কৰি ক্ৰিজ এৰি নহাৰ কথাটো এতিয়া কিংবদন্তিতেই পৰিণত হৈছে! ক্ৰিকেটৰ চূড়ান্ত পেছাদাৰিত্বৰ দিনত, আম্পায়াৰৰ বিৰুদ্ধে বিষোদ্‌গাৰ কৰিলে নিলম্বনৰ ব্যৱস্থা বলৱৎ কৰাৰ সময়ত এতিয়া আৰু কোনো খেলুৱৈয়ে ডব্লিউ জি গ্ৰেচৰ সেই কাণ্ডৰ পুনৰাবৃত্তি ঘটোৱাৰ ধৃষ্টতা কৰিব নোখোজে; তথাপি জনমানসত আম্পায়াৰৰ প্ৰতি ধাৰণা বিশেষ সলনি হৈছে বুলি কোৱা টান৷

কিম্বদন্তি এম্পায়াৰ ডিকি বাৰ্ড

অথচ এনে প্ৰেক্ষাপটতো— ১৯৩৪ চনতে নেভিল কাৰ্ডাছে মন্তব্য কৰিছিল— যিখন দেশৰ প্ৰতিজন লোক আম্পায়াৰৰ দৰে হ’ব, সেইখন দেশে মহত্ত্ব অৰ্জন কৰিব৷ তেওঁৰ গুড ডেইজ গ্ৰন্থত সন্নিৱিষ্ট ‘দ্য আম্পায়াৰ’ শীৰ্ষক ৰচনাখনত এই ক্ৰিকেট-বোদ্ধাই লিখিছিল ঃ ফাৰ্ষ্ট শ্লিপত এজন ফিল্ডাৰে যেতিয়া কেট্‌চ এটা লোৱাত সফল নহয় তেতিয়া ‘দুৰ্ভাগ্য’ বুলি কৈ ফিল্ডাৰজনৰ স্থান অপৰিৱৰ্তনীয় ৰখা যায়; এগৰাকী বেট্‌ছমেনে হাফ ভলি বল এটা মিছ কৰি  ব’ল্ড হ’লে দৰ্শকে হাঁহে মাত্ৰ; কিন্তু আম্পায়াৰে কোনো ভুল সিদ্ধান্ত ল’লে তেওঁ সৰ্বত্ৰ নিন্দিত হয়৷ এজন বেট্‌ছমেনৰ ভুল আহ্বানৰ বাবে সহ-বেট্‌ছমেনজন আউট হ’লে ভুল আহ্বান দিয়া বেট্‌ছমেনজনৰ যোগ্যতাক লৈ কোনেও প্ৰশ্ন নোতোলে, অথচ এখন মেচত আম্পায়াৰৰ কোনো ভুলৰ বাবে তেওঁ এই কামৰ অযোগ্য বুলিয়েই ধ্বনিত হয়৷ অথচ কাৰ্ডাছৰ ভাষাত, ‘ওৰেতো দিন, বলৰ পিছত বল আম্পায়াৰে খেলখনতেই মনোনিৱেশ কৰিব লাগে৷ খেলুৱৈসকল অৱসাদ দূৰ কৰিব পৰাকৈ মুক্ত৷ নিজৰ দলটোৱে বেটিং কৰি থকাৰ পৰত কোনো খেলুৱৈয়ে ভালদৰে এঘুমটি মাৰিবও পাৰে৷ যেতিয়া বৰষুণ পৰাৰ ফলত খেল বন্ধ হয়, তেতিয়া ক্ৰিকেটাৰসকলে সাময়িকভাৱে খেলৰ কথা পাহৰি থাকিব পাৰে৷ আম্পায়াৰে খেল শেষ নোহোৱালৈকে অথবা বতৰে বাতিল নকৰালৈকে দায়বদ্ধতাৰ পৰা আহৰি নাপায়; তেওঁ চাই থাকিব লাগে, চাই থাকিব লাগে— খেল, পিট্‌চ নতুবা গ্ৰাউণ্ডছমেনক নিৰীক্ষণ কৰি থাকিব লাগে৷ প্ৰত্যেক দিনাই তেওঁৰ পৰা যি পৰিমাণৰ নিমগ্নতা আশা কৰা যায় সেয়া প্ৰায় মানৱীয় সহনশীলতাৰ প্ৰতি তিৰস্কাৰৰ তুল্য৷’

সেইবাবেই কাৰ্ডাছে কৈছে ঃ 'What a great country this would be if every man, whatever his station, concentrated half as much on the smallest detail of his work as an umpire is compelled to do, from high noon to dewy evening of a cricket match!’

কাৰ্ডাছ ঃ প্ৰবাদ-প্ৰতিম বিশ্লেষক

‘ছাৰ’ উপাধিৰে বিভূষিত কাৰ্ডাছৰ সম্পূৰ্ণ নাম  জন ফ্ৰেডৰিক নেভিল কাৰ্ডাছ৷ দাৰিদ্ৰ্যপীড়িত পৰিয়ালৰ সন্তান হৈ নিজেই শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিব লগা হেতুকে ১৯১৯ চনত কাৰ্ডাছে দ্য মাঞ্চেষ্টাৰ গাৰ্ডিয়েন কাকতত ক্ৰিকেটৰ লেখা লিখিবলৈ লয়৷  পিছলৈ তেওঁ সংগীত সমালোচনাতো দক্ষতা দেখুৱায় আৰু সেইখন কাকতৰে ক্ৰিকেট তথা সংগীত সমালোচকৰ দুয়োটা পদ চম্ভালি লয়৷ ক্ৰিকেট সমালোচনাক সম্পূৰ্ণ নতুন ভাব-ভাষা আৰু দৃষ্টিকোণেৰে সমৃদ্ধ কৰা কাৰ্ডাছে তৎকালীন আৰু পৰৱৰ্তী অগণন ক্ৰিকেট লেখকক প্ৰভাৱিত কৰিবলৈ সক্ষম হয়৷ সেইবাবে তেওঁ আজিও সৰ্বকালৰ শ্ৰেষ্ঠ ক্ৰিকেট লেখকৰূপে স্বীকৃত৷ তেওঁৰ প্ৰায় প্ৰতিটো লেখা সংকলিত হৈছে৷ এইবোৰে অনুৰাগীৰ মাজত এনে গুঞ্জন তুলিবলৈ সক্ষম হৈছিল যে কম দিনৰ ভিতৰতে প্ৰতিখন কিতাপৰে হৈছিল কেবাটাও সংস্কৰণ৷ অথচ কাৰ্ডাছে নিজকে প্ৰধানকৈ সংগীত সমালোচকৰূপেই গণ্য কৰিছিল— যদিও এইক্ষেত্ৰতো নাছিল তেওঁৰ কোনো আনুষ্ঠানিক শিক্ষা৷ পূৰ্বসূৰী ছেমুৱেল লেংফৰ্ড আৰু আৰ্নেষ্ট নিউমেনৰ দ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈ সংগীততো তেওঁ এক নতুন সমালোচনাৰ ধাৰা প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল, আৰু এনেদৰে ক্ৰিকেট তথা সংগীত বিশ্বৰ দ্বাৰা লাভ কৰিছিল ভূয়সী সন্মান৷

কাৰ্ডাছক কিয় সৰ্বকালৰ শ্ৰেষ্ঠ ক্ৰিকেট সাংবাদিকৰূপে গণ্য কৰা হয় সেই কথা আমি উপলব্ধি কৰিলোঁ গুড ডেইজ পঢ়ি৷ তেওঁৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ গ্ৰন্থসমূহৰ মাজত গুড ডেইজৰ স্থান কি সেয়া সুকীয়া প্ৰশ্ন, কিন্তু যৌৱনৰ দুৱাৰডলিত দ্য হিন্দুৰ ক্ৰিকেট বিশ্লেষক আৰ মোহনৰ লেখাৰে মোহাৱিষ্ট হৈ ৰোৱা আমাৰ বাবে কাৰ্ডাছৰ আমেজ লোৱাৰ প্ৰথম সুযোগ গুড ডেইজৰ মাজেৰেই৷ এই কিতাপ পঢ়ি আমি গম পাইছিলোঁ যে ১৯৩৪ চনৰ টেষ্ট ছিৰিজৰ অ’ভেল টেষ্টৰ তৃতীয় দিনা এটা বিশাল দৃষ্টিনন্দন ‘ছিক্স’ মাৰিছিল ব্ৰেডমেনে, তাৰ দুদিন পূৰ্বে দ্বিতীয় উইকেটৰ যুটিত পঞ্চফৰ্ড-ব্ৰেডমেনে ৪৫১ ৰান সংগ্ৰহ কৰিলেও এই যুটিটো মানৱীয় ভুলৰ ঊধবৰ্ত নাছিল ['did not avoid human fallibility'], দ্বিতীয় ইনিংছত আঘাতপ্ৰাপ্ত সোঁ মণিবন্ধ আৰু বাঁওহাতৰ ভগা তৰ্জনীৰে বেটিং কৰি ব্ৰেডমেনে অসাধ্য সাধন কৰিলেও ক্ৰছ বেট হীভৰ বাবে আউট হ’বলগীয়া হৈছিল৷ কিন্তু কিতাপখন পঢ়াৰ মাদকতা এনেবোৰ তথ্যজ্ঞানৰ বাবে নহয়— আমেজটো বৰঞ্চ লেখাসমূহত ফুটি উঠা লেখকৰ উৰ্বৰ ক্ৰিকেট মস্তিষ্ক, সাংস্কৃতিক চেতনা, সময়জ্ঞান, ভাষাৰ মাজত স্বাচ্ছন্দ্য বিচৰণ আদিৰ বাবেহে৷ তেওঁৰ লেখাত কেতিয়াবা আহি পৰিছে চোবাই চোবাই উচ্ছাৰণ কৰা কথ্য ভাষা ['Now look 'ee 'ere, he would say, it is for yew to luke after yewre business, and oi'll luke after mine'], কেতিয়াবা উচ্ছস্তৰীয় সাহিত্যিক ভাষা৷ তদুপৰি আছে প্ৰতিখন ৰচনাৰ স্বকীয় পৰিৱেশনশৈলী— যেন পঢ়ুৱৈৰ লগত কথাহে পাতি আছে লেখকে; আকৌ কোনো এজন খেলুৱৈৰ বিষয়ে ক’বলৈ গৈ বিচাৰ কৰি চাইছে তেওঁ বহন কৰা ঐতিহ্যৰ পটভূমি৷ এই সকলোৰে সুষম সমাহাৰে এই ‘টি-২’ৰ দিনতো কাৰ্ডাছ-পঠন মধুময় কৰি ৰাখিছে৷ এৰা— ‘টি-২০’কতো ডিছপ’জিবল যুগৰ খেলৰ নিখুঁত চানেকি বুলিয়েই কোৱা হয়; কিন্তু এই ডিছপজিবল যুগতো কাৰ্ডাছৰ অনুৰাগী হ্ৰাস পোৱা নাই৷ পাবই বা কিয়, ডিছপ’জিবল যুগতে শচীনৰ বিদায়ী ভাষণে জানো বিশ্বৰ ক্ৰিকেটানুৰাগীক আৱেগসিক্ত কৰা নাই?

কাৰ্ডাছৰ মৃত্যুৰ সময়ত শচীন দুবছৰীয়া কেঁচুৱা; সুনীল গাভাস্কাৰৰ উত্থানে তামাম বিশ্বক আলোড়িত কৰিলেও ইতিমধ্যে পত্নী বিয়োগৰ পিছত বিমৰ্ষ কাৰ্ডাছে ক্ৰিকেটীয় ভাষাত ক’বলৈ গ’লে মনঃসংযোগ আৰু দৃঢ়তাও হেৰুৱাইছিল৷ ভাৰতীয় ক্ৰিকেটৰ এই দুই বিস্ময় প্ৰতিভাৰ বিষয়ে কাৰ্ডাছৰ সাৰ্থক বিশ্লেষণৰ পৰা আমি এনেদৰেই বঞ্চিত হৈ ৰ’লোঁ৷ সেইবুলি ভাৰতীয় ক্ৰিকেটৰ বিষয়ে কাৰ্ডাছৰ অভিমতৰ একেবাৰে অভাৱ বুলিব নোৱাৰি৷ গাভাস্কাৰ-ৰাহুল [দ্ৰাবিড়]-শচীনৰ মাজত দেখা ক্ৰিকেট শিল্পৰ পূৰ্বৰাগ যেন আমি ৰঞ্জিৎ সিংজীৰ বিষয়ে কাৰ্ডাছে কৰা মন্তব্যৰ মাজতে পাওঁ—  ‘ক্ৰিকেটাৰসকলে কদাপি ৰঞ্জিৎ সিংজীৰ দৰে খেলুৱৈ নেদেখিব ঃ তেওঁ আছিল সম্পূৰ্ণ খাঁটি, আৰু বেট্‌ছমেনশ্বিপৰ সমগ্ৰ ইতিহাস আৰু বিকাশত এনে একো নাই যাৰ সৈতে আমি তেওঁক তুলনা কৰিব পাৰোঁ৷ ...ৰঞ্জিৎ সিংজীৰ বাবে ক্ৰিকেট আছিল তেওঁৰ আপোন দেশ৷ তেওঁ যেতিয়া বেট ধৰিছিল, ইংলেণ্ডৰ ফিল্ডত প্ৰথমবাৰলৈ দেখা গৈছিল এক অলীক পোহৰ, প্ৰাচ্যৰ পৰা অহা পোহৰ৷’ গুড ডেইজত ৰঞ্জিৎ সিংজীৰ বিষয়ে এই ৰচনা পঢ়ি যাওঁতে অনুভৱ হৈছিল— গাভাস্কাৰৰ পৰা শচীন-দ্ৰাবিড়-সৌৰভ হৈ এতিয়াৰ ৰোহিত-বিৰাটলৈ যি সমদল, তাৰ ধবজাবাহীজনকে যেন কাৰ্ডাছে সেই তাহানিয়েই তুলি ধৰিছিল!

গুড ডেইজৰ তিনিটা পৰ্বত ক্ৰমে আছে কেইগৰাকীমান তৎকালীন মহান ক্ৰিকেটাৰৰ বিষয়ে আলোচনা, ক্ৰিকেট সম্পৰ্কীয় ভিন্নসুৰী দুটিমান লেখা আৰু শেষত দুখনমান টেষ্ট মেচৰ [১৯৩৪ত ইংলেণ্ডত হোৱা অষ্ট্ৰেলিয়া-ইংলেণ্ড ছিৰিজৰ] প্ৰতিবেদন৷ এই তৃতীয় পৰ্বটোৱে পঢ়ুৱৈক ধাৰণা দিয়ে, এতিয়াৰ ক্ৰিকেট  ৰিপ’ৰ্টিঙে আক্ষৰিক অৰ্থতে পৰিপূৰ্ণতা লাভ কৰিছিল কাৰ্ডাছৰ হাত ধৰিয়েই৷ ক্ৰিকেট সাংবাদিকতাৰ ইতিহাস বা বিৱৰ্তন বুজিবলৈও গুড ডেইজে অৱকাশ দিয়ে এই পথতেই৷

(এই নিবন্ধটো আমাৰ ২০১৪ চনত প্ৰকাশিত সাহিত্যৰ দৃষ্টি আৰু সৃষ্টি গ্ৰন্থত অন্তৰ্ভুক্ত হৈছে৷ প্ৰকাশক ঃ অসম পাবলিচিং কোম্পানী, পানবজাৰ, গুৱাহাটী)

(আলোকচিত্ৰসমূহ ইণ্টাৰনেটৰ পৰা সংগৃহীত, ইয়াত আমাৰ কোনো স্বত্ত্ব নাই- লেখক)